Η ψυχανάλυση του ρατσισμού

...γράφει ο Πάνος Παναγιώτου

Αν για έναν λόγο είναι τόσο επικίνδυνος ο ρατσισμός, τούτος είναι ακριβώς επειδή μας αφορά όλους. Ναι όλους. Δεν αφορά μονάχα κάποιους αμόρφωτους, μαύρους, ξένους, μετανάστες -νόμιμους και μη-, ομοφυλόφιλους, αριστερούς ή οτιδήποτε άλλο. Μας αφορά όλους. Θα επιχειρήσουμε παρακάτω μια ψυχανάλυση αυτού του φαινομένου. Τι είναι αυτό που κάνει κάποιον ρατσιστή; Τι "άνθρωπος" είναι αυτός που μισεί συνανθρώπους του; Γιατί μας αφορά όλους;

Θα ήταν σημαντικό πριν ξεκινήσουμε να προβούμε σε μια διευκρίνηση. Ρατσιστής δεν είναι αυτός που νιώθει διαφορετικός από κάποιον. Ρατσιστής είναι αυτός που νιώθει διαφορετικός από κάποιον και γι αυτό τον μισεί. Η διάκριση ή η διάφορα, άλλωστε, είναι μια ουσιώδης διάσταση κάθε είδους ταυτότητας. Δεν μπορώ να ορίσω κάτι αν δεν το διακρίνω από κάτι άλλο, δεν υπάρχει ταυτότητα χωρίς διάφορα, χωρίς διάκριση. Το ξέρουμε και από τη γλωσσολογία αυτό το πράγμα, μας το λέει και ο Saussure, το νόημα στο οτιδήποτε προκύπτει μέσα από τη διαφορά. Επομένως το πρόβλημα μας εδώ δεν είναι αν θα εξαφανίσουμε τη διαφορά, αλλά αν μπορούμε να τη σεβαστούμε. Είναι λάθος λοιπόν, να θέτουμε ζητήματα ρατσισμού με όρους εξάλειψης της διαφοράς. Διότι η διάκριση είναι κομμάτι της ταυτότητας μας και της κοινωνίας στην οποία ζούμε. Δεν μπορεί να υπάρξει νόημα χωρίς αυτήν. Η διάκριση αυτή και η διάφορα δεν σημαίνουν κατ'ανάγκη ρατσισμό. Για να έχουμε ρατσιστικού τύπου εκδηλώσεις χρειάζεται να επενδυθεί αυτή η διάκριση με μια ενέργεια, με ένα πάθος, ώστε να αποκτήσει βάθος και διάρκεια.

Σχετικά με τη συναισθηματική επένδυση μας μιλά πολύ εύστοχα ο Φρόιντ, στη ψυχολογία των μαζών. Το σημαντικό που διαβάζουμε σε αυτό το βιβλίο είναι ότι όλοι οι δεσμοί και ο κάθετος που δημιουργείται με μια ιδέα ή έναν αρχηγό και ο οριζόντιος που δημιουργείται μεταξύ μας, δεν είναι μόνο δεσμοί συνειδητοί ή που έχουν να κάνουν με την πληροφορία, τη γνώση, τη συνείδηση μας αλλά είναι δεσμοί αγάπης. Δεν υπάρχει συλλογική ταυτότητα στην οποία να μην υπάρχει αγάπη. Η ψυχανάλυση, βέβαια, πάντα υποθέτει τον δυισμό των συναισθημάτων και των ενορμήσεων. Όπου υπάρχει αγάπη υπάρχει και μίσος, όπου υπάρχει λίμπιντο και θετική ενέργεια υπάρχει και αυτό που ονομάζουμε ενόρμηση του θανάτου. Ο Φρόιντ μας λέει ότι είναι πολύ ευκολότερο να συνδέσουμε μια ομάδα ανθρώπων με σχέσεις συμπάθειας όταν ταυτόχρονα υπάρχει μια άλλη ομάδα που γίνεται το αντικείμενο του μίσους. Αυτό βλέπουμε να επαληθεύεται. Είναι κάποιος καλός μουσουλμάνος επειδή αγαπά τον προφήτη τους κλπ αλλά μισεί όσους δεν είναι μουσουλμάνοι κ.ο.κ. Μιλάμε για συλλογικές ταυτότητες οι οποίες ζητάνε από τα άτομα κάποια πράγματα.

Σε εσένα μιλώ, τρισάθλιε "άνθρωπε". Είσαι ο πιο αδύναμος χαρακτήρας που έχω γνωρίσει ποτέ. Ο πιο ανόητος. Νομίζεις πως είσαι ανώτερος από όσους δεν ανήκουν στην Αρία φυλή σου. Νομίζεις πως έτσι θα κρύψεις την αθλιότητα σου. Μισείς καθετί διαφορετικό, κάθε ξεχωριστό από εσένα. Πόσο αγράμματος είσαι και δεν εννοώ αγράμματος με βάση το σχολείο. Αγράμματος με την ουσιαστική έννοια. Πάντα αναρωτιόμουν. Πόσο αγράμματος είσαι λοιπόν, ώστε να μην μπορείς να καταλάβεις πως για την δική σου δυστυχία δεν φταίει κανεις άλλος πέρα από τον ίδιο σου τον εαυτό; Πώς μπορείς να ζεις με τόσο μίσος μέσα σου; Πόσο αξιολύπητος είσαι; Αν ήσουν μπροστά μου τώρα θα προσπαθούσες να με χτυπήσεις και θα με έβριζες, έτσι έχεις μάθει να αντιδράς. "Είσαι άνθρωπος μικρός", με όλη τη σημασία της λέξης. Αυτό είσαι. Νομίζεις πως αγαπάς την πατρίδα σου και βλέπεις παντού εχθρούς. Εβραίοι, μετανάστες, ομοφυλόφιλοι, αριστεροί. Όλοι εχθροί σου. Κι όμως δεν έχεις ιδέα τι σημαίνει να είσαι είτε Εβραίος, δεν έχεις ιδέα από άλλους πολιτισμούς, δεν γνωρίζεις πολλά για τη σεξουαλικότητα, ούτε για την Αριστερά.  

Πως εξηγείται όλο αυτό με βάση την ψυχανάλυση; Θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το θέμα με βάση τη θεωρία του Λακάν και ειδικότερα όσα έχει πει ο σπουδαίος αυτός Γάλλος ψυχαναλυτής για την λεγόμενη "κλοπή της απόλαυσης", της χαμένης jouissance. Για ποιον λόγο ο ρατσιστής μισεί τον Άλλο; Τον μισεί διότι αισθάνεται ότι ο Άλλος απολαμβάνει περισσότερο και απολαμβάνει περισσότερο επειδή κλέβει κάτι από αυτόν. Αυτό είναι το βασικό μοτίβο. Κάποιος απολαμβάνει υπερβολικά εις βάρος κάποιου άλλου και αυτός ο κάποιος στα μάτια του ρατσιστή δεν το αξίζει και γι αυτό γίνεται αντικείμενο μίσους. Αυτό από μια οπτική μπορεί να δικαιολογεί γιατί πολλά από τα κλασικά ρατσιστικά στερεότυπα ενέχουν σε έντονο βαθμό ένα στοιχείο σεξουαλικό. Ο ρατσισμός για τους μαύρους για παράδειγμα. Μισούν τον μαύρο επειδή έχει μεγαλύτερα προσόντα και τους κλέβει τις γυναίκες. Το ζήτημα της κλεμμένης απόλαυσης είναι καθοριστικό σε ρατσιστικού τύπου εκδηλώσεις. Αυτό βέβαια σημαίνει πως το πρόβλημα το έχει ξεκάθαρα ο ρατσιστής. Αυτός νιώθει μειονεκτικά. Αυτός αισθάνεται ότι δεν απολαμβάνει αρκετά και όπως θα ήθελε και προσπαθεί να θέσει υπεύθυνο για την ίδια του την κατωτερότητα κάποιον που υποτίθεται ότι απολαμβάνει περισσότερο. Το πρόβλημα επομένως, είναι αποκλειστικά δικό τους, των ρατσιστών. Πρόκειται για δική τους αδυναμία να ελέγξουν αυτήν την έλλειψη και λόγω αυτής της αδυναμίας καταφεύγουν σε φαντασιώσεις ρατσιστικού τύπου σχετικά με την κλεμμένη απόλαυση.

Ο ρατσισμός μας αφορά άλλους. Δεν πρέπει να υπάρχει καμία αμφιβολία περί τούτου. Μας αφορά όλους ακριβώς επειδή επενδύει σε υποκειμενικές δομές που είναι κοινές για όλους. Κάποιες από αυτές τις δομές είναι φαντασιακές, κάποιες συμβολικές και κάποιες άλλες σχετίζονται με το ζήτημα της απόλαυσης που προσεγγίσαμε προηγουμένως. Ας μην κρατάμε τα μάτια μας κλειστά. Ειδικά σήμερα υπάρχει ανάγκη να αντιμετωπίσουμε αυτό το πρόβλημα έγκαιρα και αποφασιστικά. Ελεεινοί ρατσιστές, "πατριώτες" ή "εθνικιστές" get a life. 

Βιβλιογραφία

> Φρόιντ Σιγκμουντ, Η ψυχολογία των μαζών

> Ράιχ Βίλχεμ, Άκου ανρθωπακο

> Σταυρακάκης Γιάννης, Ο Λακάν και το πολιτικό